Sunna Dís, Steinunn Sigurðar og Nína Dögg svara áleitnum spurningum um ást, þráhyggju og ættarsnobb
Laugardaginn 9. september, klukkan þrjú síðdegis, munu áhugasamir bókaormar leggja upp í gönguferð frá Borgarbókasafninu í Grófinni. Gengið verður um söguslóðir skáldsögunnar Tímaþjófurinn eftir Steinunni Sigurðardóttur, en þessi margverðlaunaða bók, sem kom út árið 1986, er löngu orðin sígild ástarsaga og um leið eftirlæti ótal bókmenntaunnenda.
Í vor var svo leikritið Tímaþjófurinn, í uppsetningu Unu Þorleifsdóttur, sett á fjalir Þjóðleikhússins en þar fer Nína Dögg Filippusdóttir með hlutverk aðalpersónunnar. Verkið fer aftur í sýningu nú í haust.
Sagan um Tímaþjófinn segir frá Öldu Oddsdóttur Ívarssen, tungumálakennara við Menntaskólann í Reykjavík. Alda, sem er þrjátíu og sjö ára þegar sagan hefst, býr við Sörlaskjólið í Vesturbænum. Hún er einhleyp, barnlaus og ægilega vel ættuð. Alda upplifir sig sem sem hefðarkött og tálkvendi í senn. Frjálsa og óháða en eiginlega of veraldarvana og fína fyrir litla Ísland, of fína fyrir flesta karlmenn, mögulega aðeins of fína fyrir lífið sjálft. Svo gerist það, að sjálfhverfur og narsissískur heimur Öldu Ívarssen umturnast þegar 100 daga ástarsambandi hennar við giftan kennara í skólanum lýkur, án þess að hún sjálf eigi frumkvæði að því.
Margrét Hugrún Gústavsdóttir kom að máli við þær Steinunni Sigurðardóttur rithöfund, Nínu Dögg Filippusdóttur leikkonu og Sunnu Dís Másdóttur, verkefnastjóra Borgarbókasafnsins, en allar munu þær taka þátt í bókmenntagöngunni á laugardaginn.
Við byrjum á því að pæla í þráhyggjunni. Kallar höfnun kannski alltaf á þráhyggju eða er hún einfaldlega fylgifiskur ástarinnar og ástríðunnar?
„Höfnun og óttinn við hana er einn af grunntónum tilverunnar. Þér er hafnað í upphafi og ýtt úr móðurskauti. Svo tekur við runa af alls konar höfnun, sem endar á því að lífið hafnar þér endanlega. Það væri því ekki skrýtið þótt óttinn við höfnun og það að upplifa höfnun væri uppspretta þráhyggju. En ég held ekki að það þurfi höfnun til þess að ást verði að þráhyggju. Kannski er ástin einmitt alltaf einhvers konar þráhyggja. Því ekki það?“ spyr rithöfundurinn Steinunn og bætir við að kannski hafi þráhyggjan verið það besta sem á daga Öldu hafi drifið.
„Þetta getur auðvitað kostað sitt. Að minnsta kosti kostaði það Öldu. Ég er samt ekki viss um að hún hefði viljað hafa það öðruvísi. Hvað sem það kostaði.“
Aðspurð hvort hún hafi einhvern tímann verið í svokölluðu ástarsambandi sem stal frá henni tíma segist Steinunn ekki muna eftir slíku:
„Öllum tíma til ástar er vel varið. Þrátt fyrir titilinn á skáldsögunni minni þá finnst mér, ef við höldum okkur við ástarsambönd, að einu tímaþjófarnir séu þar sem engin er ástin raunverulega.“
Sunna Dís segist hafa fengið sinn skammt af óendurgoldinni ást á menntaskólaárunum en það hafi engu að síður haft ákveðna sköpun í för með sér.
„Fyrir nokkrum vikum fann ég gamlar dagbækur frá menntaskólaárum mínum. Eftir lesturinn get ég hiklaust og með algjörri fullvissu svarað því að ég hef upplifað „samband“ sem tók frá mér tíma. Það má hins vegar líka alveg benda á að það samband var svo til alveg einhliða. Alda fékk þó sína hundrað daga með Antoni. Ætli mínir hafi ekki verið nær fimm þegar upp var staðið,“ segir hún og skellir upp úr. „Mér fannst þetta auðvitað mjög góð tímastjórnun á sínum tíma, það jafnast ekkert á við að tærast upp af óendurgoldinni ást á unglingsárum. Um hvað á ung kona annars að skrifa hræðileg ljóð?“ spyr hún glettin en vindur svo talinu að dægurmenningunni og áhrifum hennar á tilfinningalíf okkar.
„Tímaþjófurinn veltir einmitt upp skuggalegri hliðum þeirrar geysilegu ástríðu sem dægurmenningin, kvikmyndir og tónlist, hvetur okkur til að sækjast eftir. Við eigum að vera gagntekin, altekin, heltekin, tekin í framan. Af ást. Óska sér ekki allir þess að brenna upp af ást einhvern tímann á ævinni, þótt ekki sé til annars en að uppskera ástarsorg sem við getum notað sem efnivið það sem eftir er?“ spyr Sunna Dís. „Nú leitum við hennar á Tinder og börmum okkur svo ægilega þegar ástríðan dvínar. Þessar skuggahliðar eru síður eftirsóknarverðar. Hvað stendur eftir þegar ástríðan hefur fuðrað upp? Í fljótu bragði man ég ekki eftir neinu ástarsambandi sem hófst á slíku „grand pasjón“ og hjá Öldu okkar sem þróaðist síðar út í heilt og traust samband milli tveggja jafningja.“
Eins og fyrr segir var faðir sögupersónunnar Öldu Ívarssen ekki bara læknir, heldur landlæknir með fínt eftirnafn að auki. Langt fram á síðustu öld voru flestir Íslendingar hvorki með menntun né eftirnafn. Við störfuðum næstum öll sem húsmæður, ráðskonur, bændur eða sjómenn og vorum (og erum) bara einhvers „son“ eða „dóttir“. Menntað fólk á borð við lækna, presta og lögmenn þótti mörgum því hálf heilagt og ekki síst ef eftirnafn með útlensku ívafi fylgdi með.
Nú þegar rúmlega þrjátíu ár eru liðin frá útgáfu bókarinnar, haldið þið að viðhorf Íslendinga til þessa hafi eitthvað breyst?
Nína Dögg þarf ekki að hugsa sig tvisvar um. „Já, vá! Núna þykir bara mjög töff að vera beint úr Breiðholtinu,“ svarar leikkonan snaggaralega. „Þótt það verði alltaf til manneskjur þarna úti sem telja sig öðrum æðri, bara vegna þess að þær hafa menntað sig í einhverju eða eru af einhverjum ættum, þá held ég að þetta sé mikið breytt í dag. Við „venjulega fólkið“ tökum auðvitað ekkert þátt í svona vitleysu,“ segir Nína Dögg og bendir jafnframt á að sögupersónan Alda hafi flækt tilveru sína óþarflega mikið með því að setja sjálfa sig upp á stall og álíta sig öðru fólki æðri.
„Ég held að hún hafi með tímanum áttað sig á því að þráhyggja hennar stafaði fyrst og fremst af því að henni hafði aldrei verið hafnað áður. Hún varð alltaf sjálf fyrri til. Þorði aldrei að tengjast neinum og var þar af leiðandi oft með kvæntum mönnum, – sem er kannski ákveðinn flótti? Hún þorði ekki að bindast mönnum af því hún þorði aldrei að sýna hver hún var í raun og veru. Gat ekki deilt lífi sínu með öðrum nema með því að vera í hjúpaðri vörn, einhvers konar leikriti. Svo var ástmaðurinn bara á undan að hafna henni og þá kom sjokkið sem framkallaði þessa langvarandi þráhyggju hennar.“
Er „ástarfíkn“ kannski nýtískulegra hugtak yfir þessa tegund þráhyggju?
„Ég held að allir sem verða alvarlega ástfangnir verði svo hugfangnir að fíkn mætti teljast. En mér finnst fíkn óþarflega tæknilegt og neikvætt orð um ást. Hún getur orðið eyðileggjandi, en það er annað mál,“ svarar Steinunn.
„Ætli það sé ekki hægt að ánetjast niðurtúrnum og ástarsorginni, njóta þess á einhvern hátt að skilgreina sig út frá tómarúminu við hlið sér, þess sem var en er ekki lengur? Fíkn er auðvitað sjálfseyðileggjandi hegðun og ætli það megi ekki segja að svona þráhyggja sé það líka,“ veltir Sunna fyrir sér hugsi og um leið skýtur Nína Dögg því inn að það sé líkt og Alda fari einmitt að elska þetta sársaukafulla ástand. „Sumum finnst bara gott að meiða sig.“
Spurð að því hvers vegna sagan gerist á 100 dögum sléttum segir Steinunn það hafa verið fínt bragð að afmarka ástartímann nákvæmlega.
„Alda telur ástardagana sem hún átti með elskhuganum sínum. Það er auðveldara fyrir mig að gera mér þessa daga í hugarlund þegar ég skrifa, ef ég hef nákvæma tölu á þeim, og þá er líka auðveldara fyrir lesandann að setja sig í hennar spor.“
Að lokum veltum við því upp hvort eitthvað hafi breyst í viðhorfum þjóðarinnar til ástamála kvenna frá árinu 1986.
„Hefur ekki allt breyst hvað varðar viðhorf okkar til kvenna og ástamálin þar með talin? Á sama tíma stendur tíminn í stað,“ segir Sunna Dís. „Fyrir stuttu las ég Ástarsögu aldarinnar eftir Märta Tikkanen í annað sinn. Þar fjallar hún um mjög brotið ofbeldissamband við eiginmann sinn. Sú bók kom út árið 1981 en hefði getað verið skrifuð í dag. Mig grunar samt að konum, og körlum, hljóti að leyfast öllu flóknari sambönd nú árið 2017 en fyrir rúmum þrjátíu árum.“
Steinunn er sömu skoðunar um að svarið sé tvíþætt.
„Auðvitað er margt og mikið sem hefur breyst. Hins vegar er ákveðinn grunntónn sem breytist ekki svo lengi sem eitthvað verður til sem heitir karlkyn og kvenkyn. Því held ég líka að breytingarnar séu hugsanlega yfirborðslegri en við kærum okkur um að viðurkenna,“ segir metsöluhöfundurinn að lokum.
